Паранойялық идеялар мен сандырақтарды әртүрлі психикалық бұзылыстарда, соның ішінде шизофрения мен манияда, сондай-ақ депрессияда, психоактивті заттарды шамадан тыс қолдануда немесе деменцияда байқауға болады. Шизофрениямен ауыратын науқастарда сандырақ идеялар мен паранойя жиі кездеседі. Шындығында, шизофренияның ең көп таралған түрі параноидты шизофрения деп аталады, ал сандырақ идеялар аурудың жиі симптомы болып табылады.

Ауызекі тілде бұл екі термин көбінесе синоним ретінде қолданылады.

Көптеген адамдар бұл ұғымдардың мағынасын толық түсіне бермесе де, екі термин де күнделікті өмірде жиі қолданылады, әсіресе басқа адамға ашулану кезінде: "Сандырақтама!" немесе "Бұл сенің паранойяң!" дейді. Бұл ұғымдар шындығында нені білдіреді? Олардың арасындағы айырмашылық неде?

Сандырақтауды шындықтың айқын қарама-қайшылығына қарамастан, сендіруге келмейтін тұрақты жалған пайымдаулар немесе тұжырымдар; деп сипаттауға болады. Басқаша айтқанда, сандырақ идеяларды айтатын адам, тіпті оның сенімдері дұрыс емес және негізсіз екенін дәлелдейтін фактілер
болса да, бір нәрсе туралы пікірін өзгерткісі келмейді. Бұл терминді жақсы түсіну үшін төменде сандырақ идеялардың әр түрлі типтеріне бірнеше мысалдары келтірілген.

Параноидтық сандырақ ретінде белгілі қудалау сандырақтары (ең көп кездеседі).

Қандай да бір адам, ұйым немесе топ оған зиян келтіргісі келетінін және/немесе шығынға ұшыратқысы келетіні туралы ойлауы.

• Қарым-қатынас сандырағы (жиі кездеседі). Адамға кез-келген іс-қимыл, таныс және бейтаныс адамдардың пікірлері, стимулдар және қоршаған ортаның объектілері оған тікелей қатысы бар сияқты көрінуі.
• Соматикалық сандырақ. Өз денсаулығының жай-күйіне және ішкі органдардың жұмысына зейін қоюға патологиялық алаңдаушылыққа негізделген.
• Ұлылық сандырағы. Өз даңқына, байлығына, ерекше қабілеттеріне сенімділік.
• Эротикалық сандырақ. Басқа адам оған ғашық екендігіне сену.
• Нигилистикалық сандырақ. Үлкен апаттың сөзсіз болатынына сену.

Сандырақ идеялар "егер олар мүлдем шындыққа жанаспайтын болса, бір әдениеттің өкілдеріне түсініксіз болса және әдеттегі өмірлік тәжірибеден алынбаса" күлкілі олып саналады. Күлкілі сандырақ идеясының мысалы ретінде қандай да бір сыртқы күш адамның ішкі ағзаларын алып тастап, оларды жаралар мен тыртықтар қалдырмай бөтен ағзалармен алмастырды дегенге сену болып табылады. Екінші жағынан, ешқандай дәлел болмаса да, науқастың полицияның бақылауында екеніне сену. Бұл "қарапайым" сандырақтың мысалы (бұл күлкілі деп саналмайды). Сандырақ идеялар, егер олардың мазмұны өз ойларын немесе денесін бақылауды жоғалтумен байланысты болса, күлкілі деп саналады.

Төменде бірнеше мысалдар келтірілген:

Ойлардан арылу. Адам сырттан біреу науқастың өз ойларын "алады" деп сенеді.

Ойларымен сендіру. Біреудің басына "бөгде", "бөтен" ойларды "салатынына" сену.

Сандырақ әсер ету идеялары. Қандай да бір сыртқы күш адамның денесі мен іс-әрекетін басқарады.

Кейде сандырақ пен өте құнды идеяларды ажырату қиын болуы мүмкін. Бұл жағдайда, тіпті олардың қателігін растайтын нақты/негізделген фактілер болған кездің өзінде де адамның өз тұжырымдарының дұрыстығына қаншалықты сенімді екенін ескеру қажет.

БҰЛ ПАРАНОЙЯ

Паранойя - "қоршаған ортаға негізсіз немесе асыра сенімсіздік". Паранойямен ауыратын адамдар үнемі басқаларды өзіне "зиян келтіруге тырысады" деп күдіктенеді. Паранойялық ойлар сирек емес және кез келген адамда болуы мүмкін. Мысалы, кешке үйге бара жатқан ер адамның жанында баяу автокөлік жүріп келе жатса, оның сезімін елестетіп көріңіз. Немесе метродан шыққан әйел бір нәрсені талқылап, оған қарай беретін немесе тіпті оған тесіле қарайтын адамдар тобын байқайды. Жағымсыз құбылыс, үрейлі және мұндай жағдайға тап болған адамның өз өмірі немесе мүлкі үшін қорқып, сақтануында еш оғаштық жоқ.

Паранойя клиникалық маңыздылыққа, яғни сандырақ идеялар деңгейіне жеткенде ғана проблемаға айналады. Болашақта паранойя қудалау сандырағына/параноидтық сандыраққа айналады, оның мазмұны басқа адам немесе адамдар тобы немесе ұйым оған зиян келтіруге, алдауға, тонауға, өлтіруге тырысатынына негізделген. Басқа сандырақ идеялар, мысалы, нигилистикалық сандырақ, ойлардан арылу және ойларымен сендіру сандырақтары, әсер ету сандырақтары паранойяны ушықтыруы мүмкін, яғни аңду маниясын күшейтуі мүмкін. Сонымен қатар, "сенсорлық сезімдер (көру, есту, иіс сезу, дәм сезу және тактильді) болып табылатын және нақты тітіркендіргіш болмаған кезде пайда болатын елестеулер де 1 параноидтық сандырақтың дамуына әкелуі мүмкін. Адам елестеулерді басынан өткізеді және олардың шынайы екендігіне сенеді/сезінеді, осыған байланысты бұл елестеулер оған жауыққан адамдардан келді деген онда қорқыныш/сандырақ идеялар пайда болады.

Қорытындылар:
Қорытындылай келе, сандырақ идеялар мен паранойя бір-бірімен тығыз байланысты екенін атап өткен жөн. Қарапайым тілмен айтқанда, паранойя-бұл басқа адамдардың алдында негізсіз немесе асыра сілтеген қорқыныш, ол адамды сенімді дәлелдермен де сендіру мүмкін болмаған кезде сандырақтау деңгейіне жетуі мүмкін. Көбінесе сандырақ параноидтық сандыраққа айналады. Демек, паранойя (ауыр дәрежеде) сандырақ идеялардың бір типі ретінде қарастырылуы мүмкін, ал жалпы сандырақ идеялар ауқымды топ болып табылады. Паранойя болмаған кезде сандырақ идеялар дамуы мүмкін және керісінше. Сандырақ та, паранойя да ауырлық дәрежесі бойынша әр түрлі болуы мүмкін және ауыр жағдайларда мүгедектікке әкелуі мүмкін.