ШИЗОФРЕНИЯ ТУРАЛЫ ҚЫСҚАША АҚПАРАТ
Соңғы жылдары адамзат шизофрения себептерін анықтау, оны емдеудің тиімді тәсілдерін табуда біршама алға жылжыды.
ШИЗОФРЕНИЯ ДЕГЕНІМІЗ НЕ?
Шизофрения-ойлау бұзылыстарына, шындықты қабылдау өзгерістеріне және мінез-құлықтың өзгеруіне әкелетін созылмалы психикалық ауру. Шизофрениямен ауыратын адамдар әдетте әлемді қабылдау және өзін-өзі көрсету қабілеті бұзылған. Көбінесе олар шындықпен байланысын жоғалтқан сияқты, бұл өздеріне, туыстарына және достарына айтарлықтай жайсыздық тудыруы мүмкін
.
Шизофрениямен ауыратын адамдарда кейде шындықты өтіріктен ажырату қиынға соғады. Оларды басқа адамдар олардың ойларын оқиды немесе жасырын түрде оларға зиян тигізуді жоспарлап отыр деген қорқыныш билеуі мүмкін. Сонымен қатар, олар шындығында жоқ нәрселерді естуі, көруі, сезінуі немесе байланыстыруы мүмкін. Олар қабылдауда, түсінуде және эмоцияларды білдіруде қиындықтарға тап болуы мүмкін. Ауру ойлау процестеріне әсер еткенде, мұндай адамдарда логика, дерексіз ойлау, зейін қою немесе шешім қабылдауда проблемалар туындауы мүмкін. Олар бұрын ләззат алған іс-шараларға енді қуанбайтын болады.
Бұл симптомдар шизофрениямен ауыратын адамдардың күнделікті өміріне және олардың басқалармен қарым-қатынасына қатты әсер етеді. Шизофрения кейбір басқа психикалық бұзылыстарға қарағанда сирек кездеседі.
Бұл аурумен бүкіл әлем бойынша шамамен 24 МИЛЛИОН адам ауырады, бұл жер шары халқының 0,32% құрайды. Шизофрения жынысына, нәсіліне, ұлтына және қаржылық жағдайына қарамастан әртүрлі адамдарда бірдей жиілікте кездеседі.
ШИЗОФРЕНИЯ ДАМУЫНЫҢ ҚАУІП ФАКТОРЫ ҚАНДАЙ?
Соңғы онжылдықтарда біз шизофрения туралы көп нәрсе білдік. Алайда, бұл аурудың нақты туындау себебі белгісіз.
Зерттеушілер ген мен қоршаған орта факторларының өзара әрекеттесуі себеп болуы мүмкін деп санайды.
Ген шизофренияның дамуында өте маңызды рөл атқарады. Зерттеу нәтижелері бұл аурудың дамуына көптеген әртүрлі гендер қатысуы мүмкін екенін көрсетеді.
Бұл ретте қандай да бір нақты геннің өзі аурудың пайда болуына әкелмейді. Сондай-ақ, ген шизофренияның дамуының тікелей себебі емес екені белгілі. Керісінше, олар осы аурудың дамуына адамды барынша әлсіз етеді. Сонымен қатар, кейбір адамдардың шизофренияға ықтимал генетикалық бейімділігі туралы дәлелдер бар.
Егер адамда шизофрениямен ауыратын пациенттегідей ДНҚ элементтері болса, аурудың даму ықтималдығы артады. Егер бұл жақын туыс болса, қауіп 15 есе артады. Бірұрықты егіздер жағдайында қауіп шамамен 50 %-ға дейін артады.
Қоршаған орта факторларына мыналар жатады: табыстың төмендігі, стресс, вирустардың, токсиндердің әсері, жатырішілік қоректену проблемалары, сондай-ақ жүктілік пен босанудың асқынулары. Шизофренияның даму себебі мидың жұмысындағы кейбір ауытқулар болуы мүмкін.
Қауіп факторлары, сондай-ақ, тығыз қоныстанған аудандарда тұру, отбасындағы зорлық-зомбылық және психологиялық қолайсыз жағдайлар, интеллект деңгейінің төмендігі және психикалық жарақаттайтын жағдайлар болуы мүмкін.
Жасөспірім жас шизофренияның дамуында өзгерістік кезең болып саналады. Осы кезеңде, есею шамасына қарай, ми бірқатар өзгерістерге ұшырайды. Осал адамда бұл өзгерістер психоздың дамуына түрткі болуы мүмкін.
Есірткіні шамадан тыс қолдану да әсіресе жасөспірім жаста шизофренияның даму қаупінің факторы болып саналады. Мысалы, марихуананы жоғарыда аталған басқа қауіп факторларымен бірге қолдану аурудың дамуымен тікелей байланысты. Каннабис шегу мен психоз арасындағы байланыс жақсы зерттелген. Бірқатар зерттеулер есірткіге тәуелділік шизофренияның даму ықтималдығын арттыратынын көрсетті. Сонымен қатар, шизофрениямен ауыратын науқастар психикалық дені сау адамдарға қарағанда каннабисті жиі қолданатыны туралы деректер бар. 2019 жылы Lancet журналында мақала жарияланды, онда егер төмендегі қалаларда марихуана кеңінен қол жетімді болмаса, Лондон тұрғындарында психоздың алғашқы көрінісінің 30% жағдайын және Амстердам тұрғындарында жедел көріністердің 50% жағдайының алдын алуға болатындығы туралы мәліметтер келтірілген.
Зерттеушілер ген мен қоршаған орта факторларының өзара әрекеттесуі себеп болуы мүмкін деп санайды.
Ген шизофренияның дамуында өте маңызды рөл атқарады. Зерттеу нәтижелері бұл аурудың дамуына көптеген әртүрлі гендер қатысуы мүмкін екенін көрсетеді.
Бұл ретте қандай да бір нақты геннің өзі аурудың пайда болуына әкелмейді. Сондай-ақ, ген шизофренияның дамуының тікелей себебі емес екені белгілі. Керісінше, олар осы аурудың дамуына адамды барынша әлсіз етеді. Сонымен қатар, кейбір адамдардың шизофренияға ықтимал генетикалық бейімділігі туралы дәлелдер бар.
Егер адамда шизофрениямен ауыратын пациенттегідей ДНҚ элементтері болса, аурудың даму ықтималдығы артады. Егер бұл жақын туыс болса, қауіп 15 есе артады. Бірұрықты егіздер жағдайында қауіп шамамен 50 %-ға дейін артады.
Қоршаған орта факторларына мыналар жатады: табыстың төмендігі, стресс, вирустардың, токсиндердің әсері, жатырішілік қоректену проблемалары, сондай-ақ жүктілік пен босанудың асқынулары. Шизофренияның даму себебі мидың жұмысындағы кейбір ауытқулар болуы мүмкін.
Қауіп факторлары, сондай-ақ, тығыз қоныстанған аудандарда тұру, отбасындағы зорлық-зомбылық және психологиялық қолайсыз жағдайлар, интеллект деңгейінің төмендігі және психикалық жарақаттайтын жағдайлар болуы мүмкін.
Жасөспірім жас шизофренияның дамуында өзгерістік кезең болып саналады. Осы кезеңде, есею шамасына қарай, ми бірқатар өзгерістерге ұшырайды. Осал адамда бұл өзгерістер психоздың дамуына түрткі болуы мүмкін.
Есірткіні шамадан тыс қолдану да әсіресе жасөспірім жаста шизофренияның даму қаупінің факторы болып саналады. Мысалы, марихуананы жоғарыда аталған басқа қауіп факторларымен бірге қолдану аурудың дамуымен тікелей байланысты. Каннабис шегу мен психоз арасындағы байланыс жақсы зерттелген. Бірқатар зерттеулер есірткіге тәуелділік шизофренияның даму ықтималдығын арттыратынын көрсетті. Сонымен қатар, шизофрениямен ауыратын науқастар психикалық дені сау адамдарға қарағанда каннабисті жиі қолданатыны туралы деректер бар. 2019 жылы Lancet журналында мақала жарияланды, онда егер төмендегі қалаларда марихуана кеңінен қол жетімді болмаса, Лондон тұрғындарында психоздың алғашқы көрінісінің 30% жағдайын және Амстердам тұрғындарында жедел көріністердің 50% жағдайының алдын алуға болатындығы туралы мәліметтер келтірілген.
СИМПТОМДАР ҚАШАН ПАЙДА БОЛАДЫ?
Шизофренияның алғашқы симптомдары әдетте жасөспірім кезде пайда болады. Ерлер мен әйелдер бірдей дәрежеде ауруға бейім.
Еркектерде симптомдар бар; әдетте ертерек, 13-25 жас аралығында пайда болады.
Әйелдерде симптомдар әдетте 27-29 жастан 30 жасқа дейін көрінеді. Бұл ауру 45-50 жаста да көрініс беруі мүмкін.
Шизофрения созылмалы ауру болғанына қарамастан, оны дәрілік препараттардың көмегімен емдеуге болады. Ұзақ мерзімді перспективада бұл бұзылысы бар адамдардың өмірі психотерапия мен психоәлеуметтік оңалту кезінде айтарлықтай жақсаруы мүмкін.
Еркектерде симптомдар бар; әдетте ертерек, 13-25 жас аралығында пайда болады.
Әйелдерде симптомдар әдетте 27-29 жастан 30 жасқа дейін көрінеді. Бұл ауру 45-50 жаста да көрініс беруі мүмкін.
Шизофрения созылмалы ауру болғанына қарамастан, оны дәрілік препараттардың көмегімен емдеуге болады. Ұзақ мерзімді перспективада бұл бұзылысы бар адамдардың өмірі психотерапия мен психоәлеуметтік оңалту кезінде айтарлықтай жақсаруы мүмкін.
ШИЗОФРЕНИЯ МИҒА ҚАЛАЙ ӘСЕР ЕТЕДІ?
Шизофрения кезінде симптомдардың кең ауқымы байқалады. Бұл симптомдардың мәнін түсіну үшін алдымен осы аурудан зардап шегетін адамның миында болатын процестерді қарау керек. Зерттеулер шизофрениямен ауыратын пациенттерде ми жасушалары дені сау адамға қарағанда басқаша жұмыс істейтінін және өзара әрекеттесетінін анықтады.
Нейромедиаторлар рөлі
Нейромедиаторлар - бұл ми жасушалары арасында ақпарат беретін химиялық заттар. Бұл заттардың тым көп немесе тым аз болуы мидың жұмысына әсер етеді.
Шизофрениядағы ең көп зерттелген нейромедиаторлардың бірі - ДОФАМИН. "Өзін жақсы сезіну" нейромедиаторы ретінде белгілі ДОФАМИН ойлау, қабылдау және мотивация процестерінде маңызды рөл атқарады. Шизофренияда мидың кейбір бөліктерінде тым көп мөлшердегі ДОФАМИН елестеулердің немесе сандырақтаудың дамуына әкелуі мүмкін.
Екінші жағынан, мидың басқа аймақтарында ДОФАМИН деңгейінің тым төмен болуы шизофренияға тән мотивация мен энергияның жеткіліксіздігіне әкеледі. Шизофренияның дамуында гамма-аминмай қышқылы (ГАМҚ), глутамат және серотонин сияқты басқа нейромедиаторлар да маңызды рөл атқарады.
Нейромедиаторлар деңгейінің өзгеруімен есте сақтау қабілетінің нашарлауы, назарды бір нәрседен екіншісіне ауыстыру проблемалары және шашыраңқылық сияқты симптомдардың болуын түсіндіруге болады. Олар сондай-ақ қате пайымдаулардың туындауына немесе өздерінің әрекеттерінің салдарын болжай алмауына себеп болуы мүмкін.
Мидың пассивті жұмыс режимінің желісі
Біз өз ойларымызды "шарықтау шегіне" жібергенде, мидың белгілі бір бөліктері белсендіріледі. Бұл процесс бізге армандауға және идеялар мен естеліктерді өңдеуге мүмкіндік береді. Ғалымдар оны "мидың пассивті жұмыс режимі" деп атайды, ал мидың іске қосылған аймақтарын "мидың пассивті жұмыс режимінің желісі" деп атайды.
Шизофрениямен ауыратын адамдарда бұл аумақтар үнемі дерлік шамадан тыс қозу жағдайында болады. Бұл олардың ойын жинақтауына немесе ақпаратты есте сақтауына кедергі келтіреді.
Нейромедиаторлар рөлі
Нейромедиаторлар - бұл ми жасушалары арасында ақпарат беретін химиялық заттар. Бұл заттардың тым көп немесе тым аз болуы мидың жұмысына әсер етеді.
Шизофрениядағы ең көп зерттелген нейромедиаторлардың бірі - ДОФАМИН. "Өзін жақсы сезіну" нейромедиаторы ретінде белгілі ДОФАМИН ойлау, қабылдау және мотивация процестерінде маңызды рөл атқарады. Шизофренияда мидың кейбір бөліктерінде тым көп мөлшердегі ДОФАМИН елестеулердің немесе сандырақтаудың дамуына әкелуі мүмкін.
Екінші жағынан, мидың басқа аймақтарында ДОФАМИН деңгейінің тым төмен болуы шизофренияға тән мотивация мен энергияның жеткіліксіздігіне әкеледі. Шизофренияның дамуында гамма-аминмай қышқылы (ГАМҚ), глутамат және серотонин сияқты басқа нейромедиаторлар да маңызды рөл атқарады.
Нейромедиаторлар деңгейінің өзгеруімен есте сақтау қабілетінің нашарлауы, назарды бір нәрседен екіншісіне ауыстыру проблемалары және шашыраңқылық сияқты симптомдардың болуын түсіндіруге болады. Олар сондай-ақ қате пайымдаулардың туындауына немесе өздерінің әрекеттерінің салдарын болжай алмауына себеп болуы мүмкін.
Мидың пассивті жұмыс режимінің желісі
Біз өз ойларымызды "шарықтау шегіне" жібергенде, мидың белгілі бір бөліктері белсендіріледі. Бұл процесс бізге армандауға және идеялар мен естеліктерді өңдеуге мүмкіндік береді. Ғалымдар оны "мидың пассивті жұмыс режимі" деп атайды, ал мидың іске қосылған аймақтарын "мидың пассивті жұмыс режимінің желісі" деп атайды.
Шизофрениямен ауыратын адамдарда бұл аумақтар үнемі дерлік шамадан тыс қозу жағдайында болады. Бұл олардың ойын жинақтауына немесе ақпаратты есте сақтауына кедергі келтіреді.
АУРУДЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Шизофренияны емдеу науқастың бүкіл өмірі барысында қажет. Терапия симптомдарды бақылауға көмектеседі және белсенді өмір сүруге мүмкіндік береді.